نشست "فيلترينگ تلگرام و تأثیرش بر كنش‌های مسالمت‌آميز"
در دوازده تیر ۹۷ در «گروه صلح» انجمن جامعه‌شناسی ایران در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران نشستی بود که آقایان دکتر مهدی محسنیان راد و دکتر نعمت‌الله فاضلی صحبت کردند و در موضوع «انسداد ارتباطی (فیلترینگ) و تأثیرش بر کنش‌های صلح‌جویانه کاربران شبکه‌های اجتماعی» گفتوشنود شد، فرصت کوتاهی داشتم تا صحبت کنم.در این فایل صوتی، بخشی از حرف‌هایم را زدم و بخشی دیگر را به اختصار می‌نویسم:
پیام‌رسان‌هایی مانند واتساپ و فیس‌بوک بیش از یک میلیارد و هفتصد میلیون کاربر دارند و تلگرام حدود دویست میلیون که بیست درصدش یعنی حدود چهل میلیونش به کاربران ایرانی تعلق دارد. تلگرام تقریبا ششمین کشور دنیاست اگر کاربرانش در یک جعرافیا گرد هم آیند.
این پیام‌رسان حدود پنج سال قبل طراحی شد و در دو سال پیش صد میلیون عضو داشت و طی دو سال اخیر تعداد کاربرانش دو برابر شده‌است که اگر همین گونه پیش رود تا سال آینده در ۲۰۱۹ یک و نیم برابر خواهد شد و بسا مرز سیصد میلیون را پشت سر بگذارد. آمار چهل میلیون کاربر ایرانی در تلگرام به معنای استفاده حدود نود درصد ایرانیان در معرض ارتباط یعنی واقع در سنین ۱۵ تا ۶۵ سال از آن است!علت استقبال کاربران ایرانی از تلگرام که شصت درصد پهنای باند اینترنتی در ایران را اشغال کرده‌است عبارتند از: امکان عضو‌گیری وسیع در گروه‌ها، امکان تبادل فایل با حجم بالا، مبرا بودن از جنبه تبلیغاتی و وجود سرعت و امنیت و اعتقاد طراح تلگرام،«پاول دورف» به حق آزادی بدون قید برای همه. بر این اساس در پایان سال ۹۶ بیش از هفتصد و پنجاه هزار کانال تلگرامی با حدود دو و نیم میلیارد بازدید در روزبه ایران اختصاص داشت که نود درصد کاربران در طول روز، بیش از یک ساعت در تلگرام به سر می‌بردند. شاید همین وسعت استفاده از تلگرام بود که باعث شد پس از ناآرامی‌ها در دی ۹۶ به مدت یک هفته تلگرام از دسترس خارج شود. لازم به ذکر است در اردیبهشت ۹۶ طبق مصوبه شورای عالی فضای مجازی، به شبکه تلگرام دوازده ماه مهلت داده‌شد تا سرورها را به ایران منتقل کند و پس از امتناع تلگرام از این کار، در اردیبهشت ۹۷ فیلتر شد. برخی معتقدند این فیلترینگ با مهندسی انتخابات مجلس در سال ۹۸ بی ارتباط نبود. اینک که دو ماه از اردیبهشت ۹۷ می‌گذرد کاربران تلگرام بدون روی آوردن به مسنجرهای دیگر مانند واتساپ در خارج یا «سروش» در داخل، هم‌چنان در سطح وسیع با استفاده از فیلتر‌شکن‌ها از تلگرام استفاده می‌کنند و حکومت، کمتر احتمال می‌داد که سرنوشت فیلترینگ به شکل گیری یک کنش جمعی تعارضی در قالب دور زدن انسداد ارتباطی با توسل به فیلتر‌شکن ها، ختم شود. اینک نیز نسخه جدید تلگرام با امکان اتصال از طریق پراکسی در قالب یک پروتکل امنیتی جدید و در جهت دور زدن فیلترینگ به بازار آمده که امکان شنود پیام ها در سرورها را منتفی می‌کند و پیام از کاربر به کاربر ( مستقیما منتقل می‌شود. اما چرا استقبال از تلگرام در ایران به حدی وسیع است که Client to Client)
حدود شصت در صد از کاربران برای گفت‌و‌گو با آشنایان و نیز حدود بیست درصد برای سرگرمی علاوه بر کسب آگاهی و اطلاعات از این مسنجر استفاده می‌کنند؟
- به نظر می‌رسد دو دسته عوامل وجود دارند: سلبی و ایجابی.
عوامل سلبی یعنی عواملی که نبودشان باعث سوق یافتن به سمت تلگرام شده‌است. این عوامل سلبی عبارتند از:
۱- بی‌اعتمادی به رسانه ملی در کشور.
صدا و سیمای جمهوری اسلامی بر اساس نظریه «دروازه‌بانی» آن هم به شکل ناشیانه، عمل کرده‌است و جلوی خروج پیام‌های بسیاری را از میکروفون‌های رادیویی و دوربین‌های تلویزیونی در د اخل گرفته و گزینشی عمل کرده‌است. این سازمان تک‌صدا، حتی به نظریه «برجسته‌سازی» هم روی خوش نشان نداده تا بر اساس آن، اخبار و اطلاعات خاص را برجسته و مابقی را به حالت عادی منتشر کند تا بی‌اعتمادی مخاطبان، افزون نشود.۲-بی اعتمادی به وجود امنیت لازم در پیام‌رسان‌های پیشنهادی در داخل مانند «سروش».
اما منظور از عوامل ایجابی، آنها هستند که وجودشان در روی آوردن به تلگرام موثر بوده‌است که عبارتند از:
۱- تغییر گروه مرجع در ایران از گروه مرجع داخلی به گروه مرجع بیرونی به ویژه نزد قشرهای تحصیل‌کرده و طبقات متوسط و بالا در شهر‌ها.
این تغییر رویکرد هر چند ممکن است از مرز پنجاه درصد کل شهروندان عبور نکرده‌باشد اما نزدیک شدنش به مرز پنجاه درصد با احتساب «وزن کیفی» قشرهایی که گروه مرجع‌شان به سمت بیرون از کشور، تغییر جهت داده‌است بیانگر میزان اهمیت و شدت اثر‌گذاری این پدیده بر روند تحولات امروز و آتی در جامعه ایرانی است که یکی از مصادیق آن مقاومت در برابر حکومت در موضوع فیلترینگ تلگرام بوده‌است.۲- خواست طبیعی شهروندان در جهت «هویت‌یابی» و امکان دیده شدن و شنیده شدن.
شاید نیازمند توضیح نباشد که نیاز به هویت یابی جمعی در بین انسان‌ها در قرن بیست‌ویک، یکی از حیاتی‌ترین نیاز‌هاست. انسان مدرن و انسان صلح‌جو در این قرن، هویت خود را در «بودن» و احساس «شدن» و امکان «نمود خود» می‌بیند تا نهایتا احساس کند که «هست».۳- انسان امروز، مقاومت حکومت‌ها در مقابل رخ‌نمایی شهروندان را مصداق «خشونت‌ورزی» قدرت می‌داند.
پس با آن مقابله می کند و کنش جمعی تعارضی نهایتا شکل می‌گیرد به گونه‌ای که در جریان مقابله شهروندان با سیاست حکومتی در فیلترینگ تلگرام در اردیبهشت ۹۷ شاهدش بودید. پس همین عامل «لزوم شکل‌گیری کنش جمعی» یک عامل ایجابی دیگر دراستقبال وسیع از تلگرام به عنوان یک مصداق برای مفهوم کلی حرکت به سمت جلو و گذر از موانع حکومتی، حتی در قالب شکل‌دهی به یک کنش جمعی تعارضی است. پس تلگرام، یک مثال است.۴- شهروندان ایرانی نیازمند تکثر رسانه ای هستند و وجود یک کانال ارتباطی در داخل را برنمی‌تابند.
تلگرام بستری برای اطلاع یابی از خروجی‌های متکثر رسانه‌ای است.۵-شهروندان دارای «امید» به اصلاح هستند اما نه امید به اصلاح در بستری که تاکنون به طور رسمی برای‌شان تعریف شده‌است.
«امید» در خلاء شکل نمی‌گیرد. «امید» به یک پدیده تعلق می‌گیرد مانند امید به موفقیت در یک معامله یا امید به موفقیت فرزند در امتحان یا امید به آینده یا... . پس وقتی یک کنش جمعی شکل می‌گیرد و دوباره به یک پیام‌رسان مانند تلگرام روی آورده‌می شود معنایش این است که در جامعه «امید» وجود دارد اما این امید اجتماعی به پدیده‌ی نوینی تعلق گرفته‌است که متاسفانه بخشی از حاکمیت آن را درک و فهم نمی‌کند یعنی :امید به آینده‌ای متفاوت از گذشته حتی با پرداخت هزینه برای برون رفت از بن‌بست‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی.۶- عامل ایجابی دیگر در روی آوردن وسیع به تلگرام، صرفا به عنوان یک مصداق و به طور نسبی، نیاز جامعه به «صلح» است.
کاربران در این گونه شبکه‌ها در قالب «نمایاندن خود» ابتدا با خود گفتوشنود می‌کنند تا نخست با خود به صلح درون برسند. پس از آن با اطرافیان و آشنایان مرتبط می‌شوند یا دایره صلح را گسترده‌تر کنند و نیز بسیاری از کاربران در سطح وسیع به کنش ارتباطی می‌پردازند تا گفت‌و‌شنودی را شکل دهند که فرجامش درک متقابل و صلح همه با هم باشد. این خواسته شهروند قرن بیست‌و‌یکمی، متاسفانه در ایران با کج فهمی از سوی صاحبان قدرت مواجه شده فلذا فیلترینگ اتفاق می‌افتد. اما جریان هویت‌یابی اجتماعی، سیال است و مانند آب از روزنه‌ها عبور می‌کند و عایق‌پذیر نیست. مای ایرانی و مای مجتمع در این جغرافیا نیازمند مشارکت جمعی با خمیر‌مایه «اعتماد اجتماعی» هستیم.- «بخشی‌نگری» و تمایز خودی از غیر خودی، یک سیاست تاریخ گذشته است که فرجامی جز مواجه شدن با کنش‌های جمعی تعارضی از سوی شهروندان ندارد و این تعارضات هم جز به هزینه‌کردن‌های فراوان و آسیب‌رسان نمی‌انجامد. بنابراین نوع مواجهه شهروندان با انسداد ارتباطی در جریان فیلترینگ تلگرام، پیام ویژه‌ای در خود داشت که صاحبان قدرت اعم از جناحین در کشور لازم است بشنوند.